Sa e Vjetër Është Gjuha Shqipe në të Vërtetë?

Artikulli në vijim do përpiqet t’i japë përgjigje dhe të sqarojë mitet në lidhje me pyetjen se sa e vjetër është gjuha shqipe në mënyrë që lexuesi të jetë në gjendje të ndajë të vërtetat nga legjendat.

Kohët e fundit duket se ka nisur një debat në lidhje me studimin Trungjet Gjuhësore me Shembuj Paraardhësish Mbështesin Një Model Hibrid për Origjinën e Gjuhëve Indoevropiane nga Paul Heggarty dhe të tjerët i cili eksploron origjinën dhe zhvillimin e gjuhëve indoevropiane. Ky debat ka marrë ngjyra nacionaliste të mbështetura edhe nga individë të ndryshëm të cilët nën petkun e ekspertit po përpiqen të fitojnë pikë me populizmin e tyre. Me këtë shkrim, do synojmë të sqarojmë sadopak qëllimin e studimit në fjalë duke e paraqitur atë në kontekstin e historisë së gjuhës shqipe.

Studimi i lartpërmendur hyn në origjinën komplekse dhe intriguese të familjes së gjuhëve Indo-Evropiane, e cila përfshin një gamë të gjerë të gjuhëve të folura nga pothuajse gjysma e popullsisë globale. Ky kërkim rrënjësor del përtej hipotezave tradicionale, duke përdorur metoda të avancuara bayeziane të filogjenisë dhe një bazë të dhënash të gjerësishme të fjalëve kryesore nga 161 gjuhë Indo-Evropiane për të zhdërvjelluar ndërthurjen e pëlhurës së evolucionit gjuhësor. Gjetjet e studimit sfidojnë teoritë e vjetra dhe propozojnë një model të përzier që përmbledh elementë nga hipoteza e Stepes dhe ajo Anatoliane, duke ofruar një perspektivë inovative mbi krijimin dhe përhapjen e një nga familjeve më të gjera të gjuhëve në botë.

Më poshtë do diskutojmë disa nga pikat kyçe dhe domethënien e tyre.

Tabela e Përmbajtjes

Hyrja dhe Konteksti

Studimi përqendrohet tek origjina e familjes së gjuhëve indoevropiane, e cila përfshin gjuhë të folura nga pothuajse gjysma e popullsisë së botës. Ekzistojnë dy hipoteza kryesore: hipoteza e “Stepes” (zgjerimi nga Stepja Pontike-Kaspiane me pastoralizëm të bazuar në kuaj rreth 5000 vite më parë) dhe hipoteza “Anatoliane” ose “bujqësore” (e përhapur nëpërmjet bujqësisë nga zona e Harkut Fertil (ose ndryshe Djepi i Qytetërimit që është zona e Mesopotamisë) duke filluar rreth 8500 deri në 9500 vite më parë).

Hipoteza e Stepes

Kjo hipotezë propozon se gjuhët indoevropiane u zgjeruan nga Stepja Pontike-Kaspiane, një rajon i gjerë në Europën Lindore dhe Azinë Perëndimore. Sipas kësaj hipoteze, zgjerimi ishte i lidhur ngushtë me zhvillimin e pastoralizmit të bazuar në kuaj rreth 5000 vjet para erës së tanishme. Kjo teori sugjeron një shpërndarje më të vonë dhe më të shpejtë të këtyre gjuhëve në tërë Evropën dhe disa pjesë të Azisë, mundësisht e lidhur me lëvizjet e fiseve nomade.

Fiset e Lashta Nomade në Azinë Perëndimore

Hipoteza Anatoliane ose Bujqësore

Në kontrast, kjo hipotezë e vendos origjinën e gjuhëve indoevropiane më herët, rreth 8500 deri në 9500 vite më parë. Ajo sugjeron se shpërndarja e këtyre gjuhëve u lidh me shpërndarjen e bujqësisë nga Harku Fertil, një zonë që përfshin pjesë të Irakut, Sirisë, Libanit, Izraelit, Palestinës, Jordanisë dhe Turqisë së sotme. Kjo hipotezë nënkupton një shpërndarje më të ngadalshme dhe më të ndërthurur të gjuhëve, duke shoqëruar lëvizjen e komuniteteve bujqësore.

Të dyja hipotezat kanë qenë subjekte të debateve të gjera shkencore, me gjuhëtarë, arkeologë dhe gjenetistë që kanë ofruar copëza të ndryshme provash për të mbështetur një teori mbi një tjetër. Studimi synon t’u japë një zgjidhje këtyre debateve duke ofruar një perspektivë të re të bazuar në të dhëna të zgjeruara gjuhësore dhe metoda analitike të avancuara.

Metodologjia e Kërkimit

Ekipi përdori metoda bayeziane filogjenetike duke u bazuar tek një komplet i fjalëve kryesore nga 161 gjuhë indoevropiane, me qëllim të zgjidhjes së dallimeve në studimet e mëparshme të shkaktuara nga shembujt e kufizuar të gjuhëve dhe probleme metodologjike.

Metodat e përdorura nga studimi janë teknika statistikore që përdorin shpërndarjet e probabiliteteve për të vlerësuar lidhjet evolutive dhe që u aplikuan ndaj një baze të re të të dhënave të fjalëve kryesore nga 161 gjuhë të ndryshme indoevropiane. Fjalët kryesore përbëjnë fjalët më themelore dhe më të përdorura të një gjuhe, të cilat janë më pak të prirura për të qenë të huazuara nga gjuhë të tjera që do të thotë se janë një pasqyrë më e mirë e rrjedhës së gjuhës.

Përdorimi i kësaj baze të gjerë të të dhënave synoi të kapërcente kufizimet në studimet e mëparshme që shpesh ishin si rrjedhojë e një shembulli më të kufizuar të gjuhëve të analizuara. Kufizime të tilla mund të çojnë në kuptime të shtrembëta ose të paplota të evolucionit të gjuhëve. Për më tepër, qasja bayeziane filogjenetike i lejoi kërkuesit të modelonin më saktë proceset komplekse të divergjencës dhe evolucionit gjuhësor, duke rregulluar kështu çështjet metodologjike që mund të kishin ndikuar në analizat e mëparshme. Përmes kësaj qasjeje, ekipi synoi të ofronte një pamje më të saktë dhe të kompletuar të origjinës dhe shpërndarjes së familjes së gjuhëve indoevropiane.

Gjetjet e Studimit

Studimi vlerësoi moshën mesatare të grupit indoevropian tek rreth 8120 vite më parë, me një divergjencë të shpejtë në shumë degëzime kryesore rreth 7000 vite më parë. Vetëm një numër i vogël i gjuhëve të shkruara të lashta identifikohen si paraardhëse të drejtpërdrejta të grupimeve të gjuhëve moderne, duke e sfiduar në këtë mënyrë pretendimin se gjuhët e folura sot vijnë direkt nga po vetë ato gjuhë të lashta të shkruara.

Aksi kohor tregon kronologjinë e përllogaritur të shtrirjes gjeografike dhe ndarjes së familjes, të kalibruar mbi 52 gjuhë të shkruara jo moderne. Shënimet shtojnë një kontekst kronologjik në lidhje me kulturat arkeologjike të zgjedhura dhe shtrirjet e komponentëve të rëndësishme paraardhëse në regjistrin e aADN-së. CHG, gjuetar-mbledhësit nga Kaukazi; EHG, gjuetar-mbledhësit nga Lindja (Evropiane); BMAC, Kompleksi Arkeologjik i Baktria-Margianës. Marrë nga https://www.science.org/doi/10.1126/science.abg0818

Përfundimet e studimit sugjerojnë një model hibrid për origjinën e gjuhëve indoevropiane, duke kombinuar këtu aspekte nga hipoteza e Stepes dhe asaj Anatoliane. Studimi propozon një vendlindje fillestare indoevropiane në jug të Kaukazit, me shpërndarje të më vonshme tek stepet në veri dhe më tej në Evropë. Ky model i nuancuar kombinon prova gjuhësore dhe gjenetike, duke dhënë një kontribut të rëndësishëm në debatin mbi origjinën e gjuhëve indoevropiane. Ai ofron një kuptim më të thellë të evolucionit të familjes së gjuhëve, duke vënë në vijë prova të mëhershme kontradiktore të nxjerra nga burime arkeologjike dhe gjuhësore.

(A) Gjuhët Indo-Evropiane të përfshira në bazën e të dhënave IE-CoR: 109 gjuhë moderne (pika rrethore) dhe 52 gjuhë të panëvjetshme (me rombe). Një version interaktiv është i disponueshëm në https://iecor.clld.org/languages. Ngjyrat dallojnë 12 degët kryesore Indo-Evropiane (dega të tjera potenciale u zhdukën pa rekorde të mjaftueshme të shkruara). (nga B tek D) Harta që tregojnë hipoteza alternative për fazat e para të shtrirjes Indo-Evropiane. Hipoteza e origjinës në stepen perëndimore (B) kontraston me hipotezën e një shpërndarje më të hershme nëpërmjet bujqësisë (C). Harta në (D) tregon një model të përzier të pjesëve të dy hipotezave. Përllogaritjet e datave për fillimin e divergjencave brenda çdo dege kryesore jepen në vite para të tashmes. Etiketat e gjuhëve në hartat e hipotezave pasqyrojnë pikat e destinacionit, jo domosdoshmërisht lëvizjet e mëhershme. Marrë nga studimi që gjendet tek linku në krye të artikullit.

Përfundimet dhe Domethënia

Rezultatet sugjerojnë një model hibrid për origjinën e gjuhëve indoevropiane, duke kombinuar aspekte të hipotezës së Stepes dhe asaj bujqësore. Gjetjet propozojnë një vendlindje fillestare në jug të Kaukazit, me shpërndarje më vonë në drejtim të stepeve të veriut dhe në Evropë.

Implikimet e këtij studimi për sa i përket gjuhës shqipe, sidomos moshën dhe evolucionin e saj, kanë shumë domethënie. Ndërkohë që disa pretendojnë se studimi konfirmon që gjuha shqipe është 6000 vjet e vjetër ose më shumë, është e rëndësishme të aplikohen parimet e evolucionit gjuhësor për ta kuptuar më mirë këtë. Ashtu siç ndodh me evolucionin biologjik, gjuhët nuk kanë një moment preciz të ‘lindjes’. Ato zhvillohen vazhdimisht nga format e tyre paraardhëse. Për me tepër, studimi e thekson se etiketat e treguara në hartë nuk tregojnë domosdoshmërisht kohën kur një popull i caktuar që fliste një gjuhë indoevropiane u vendos në ato zona ku pasardhësit e tij gjenden sot.

Gjithashtu, studimi sqaron se ndërkohë që emergjenca e trungut të gjuhëve indoevropiane përllogaritet të ketë ndodhur aty para rreth 8 mijë viteve, degëzimet e gjuhëve shqiptare, greke, armene, dhe anatoliane divergjuan thellë në trungun kryesor por saktësisht se kur dhe në cilat zona nuk dihet. Vendosja e paraardhësve tonë të lashtë në brigjet lindore të Adriatikut diku nga viti 2000 – 1000 para erës sonë është e evidentuar me ekzistencën e mbretërisë Ilire të Enkelëve. ¹ Por kjo nuk do të thotë se gjuha e folur nga ata ishte e njëjtë me atë të folur nga popujt në momentin e ndarjes nga trungu kryesor, dhe as e njëjtë me atë gjuhë që ne flasim sot.

Prandaj, ndërsa studimi mund të sugjerojë një linjë të lashtë të gjuhës shqipe, gjuha shqipe moderne e folur sot është rezultat i një evolucioni të vazhdueshëm, i ndikuar nga faktorë të ndryshëm historikë, kulturorë dhe shoqërorë. Ky proces evolucionar do të thotë se megjithëse rrënjët e gjuhës shqipe mund të jenë të lashta, gjuha siç flitet sot ka përjetuar ndryshime dhe adaptime të konsiderueshme gjatë mijëvjeçarëve.

Përcaktimi me saktësi i pikës kohore ku lindi gjuha shqipe moderne është i ngjashëm me vështirësitë për të dalluar ku një ngjyrë mbaron dhe tjetra fillon në një gradient. Gjuhët evoluojnë gradualisht dhe vazhdimisht përgjatë qindra viteve, duke e bërë të vështirë identifikimin e një momenti fiks të kalimit nga një gjendje në tjetrën. Gjuha shqipe, si të gjitha gjuhët, ka kaluar një evolucion kompleks, i ndikuar nga faktorët historikë, shoqërorë dhe kulturorë, gjë që e bën përcaktimin e saktë të origjinës dhe trajtës së saj moderne një proces gradual dhe të vazhdueshëm në vend të një ngjarje specifike të dallueshme.

Përcaktoni me precizion ku mbaron ngjyra blu dhe ku fillon ajo e gjelbër

Përdorimi i studimeve shkencore për qëllime nacionaliste, sidomos në një kontekst populist, është diçka problematike. Është e rëndësishme të kujtojmë se hulumtimet shkencore, si studimi në lidhje me gjuhët indoevropiane, bëhen me qëllim që të zgjerojmë kuptimin tonë në lidhje me fenomene komplekse, dhe jo për të ofruar justifikime për pretendime nacionaliste.

Studimet të tilla duhet të interpretohen me kujdes dhe duke pasur parasysh kufizimet e tyre. Interpretimet nacionaliste shpesh e thjeshtësojnë së tepërmi natyrën e nuancuar dhe shumë-dimensionale të evolucionit dhe historisë së gjuhës, dhe kësisoj mund të çojnë në keqkuptime apo edhe keqpërdorime të gjetjeve shkencore për qëllime politike dhe ideologjike.

Konkluzioni

Ky hulumtim nuk duhet të përdoret për të demonstruar superioritetin e një kombi mbi një tjetër nisur thjeshtë mbi bazën e antikitetit të gjuhës apo rrënjëve të saj. Mosha e një gjuhe ose e një kombi nuk tregon domosdoshmërisht një superioritet të tij apo një vlerë më të madhe se një komb tjetër. Një perspektivë e tillë është e ngjashme me pretendimin se një individ është më i mirë se një tjetër thjeshtë për shkak të moshës së tij, që është një vlerësim i dështuar dhe i pa bazë. Qëllimi i studimit është të kuptohet evolucioni i gjuhës, jo të renditen kombet dhe gjuhët sipas vlerës apo rëndësisë së tyre.

Në thelb, ky studim jo vetëm që jep një pasqyrë më të qartë të evolucionit të gjuhëve indoevropiane, por gjithashtu ndihmon në sfidimin ndaj disa pretendimeve dhe keqinterpretimeve që mund të lidhen me qëllime nacionaliste. Edhe njëherë, është thelbësore të kuptohet se mosha e një gjuhe apo një kombi nuk tregon superioritet mbi të tjerët. Studimi thekson rëndësinë e një qasjeje objektive dhe të nuancuar ndaj historisë së gjuhëve, duke lënë pas interpretime të thjeshtësuara dhe të njëanshme.

Dhe e fundit, është e rëndësishme të kujtojmë se hipotezat në lidhje me origjinën e gjuhëve, përfshi edhe shqipen, janë vetëm aq—hipoteza. Ato nuk janë modele të vërtetuara përfundimisht, por bazohen në interpretime të të dhënave gjuhësore, arkeologjike dhe gjenetike. Këto hipoteza ofrojnë struktura për të kuptuar proceset historike dhe gjuhësore, por janë subjekt ndryshimesh dhe diskutimi me daljen e fakteve të reja. Kështu që, ndërkohë që këto hipoteza ofrojnë perspektiva të vlefshme, ato gjithsesi duhet të shihen si pjesë e një hetimi shkencor në vazhdim dhe jo si dëshmi konkluzive.